We moeten praten over narcisme

Het idee dat narcisten slechte mensen zijn en hun doelpersonen goede mensen, is de afgelopen tien jaar in de populaire cultuur doorgedrongen. De ‘narcisme beweging’ is gebaseerd op het zwartmaken van narcisten, het bedenken van strategieën om met deze ‘vreselijke mensen’ om te gaan en natuurlijk de beste manier om te herstellen en verder te gaan met je leven.

Ik heb meerdere boeken over dit onderwerp geschreven, waaronder een boek met de sensationele titel ‘Hoe je een narcist kunt uitdrijven’. Zoals ik kort uitleg, is het super belangrijk om het gedrag te scheiden van de persoon. Dit helpt ons om een narcist niet te ontmenselijken en tegelijkertijd onszelf te beschermen tegen wat ze kunnen doen.

Het einddoel van herstel is volgens mij om twee waarheden bij elkaar te houden:

1. Narcistisch misbruik is een plaag op deze planeet waar we koste wat kost tegen moeten vechten.
2. Narcisten zijn diep gekwetste mensen waar we grenzen omheen moeten zetten.

Als je dit stadium van herstel hebt bereikt, ‘verdrijf je een narcist’ door de ziekte te zien en jezelf tegen het misbruik te beschermen.

Toch heb ik gemerkt dat haat nuttig kan zijn in de eerste fasen van herstel. Ik pleit altijd voor het productief gebruiken van woede om grenzen te stellen en de doelpersoon van narcistisch misbruik tot actie aan te zetten. Uiteindelijk raad ik echter aan om die woede los te laten. Anders kun je vast komen te zitten in een slachtoffermentaliteit die een leven lang kan duren, waarbij de doelpersoon van narcistisch misbruik het misbruik tot zijn of haar primaire identiteit maakt.

Jaren later geloof ik nu dat we als collectief toe zijn aan de volgende stap in ons begrip van giftige relaties en emotioneel misbruik. Deze komt in de vorm van een veel verraderlijkere valkuil: Te veel focussen op de narcistische elementen van persoonlijkheidsstoornissen.

Narcissisme is erger dan je denkt

Mijn reis uit narcistisch misbruik heeft me oneindig veel geleerd.

In het begin had ik een aanhankelijke, angstige manier van omgaan met anderen en was ik doodsbang om risico’s te nemen. Toen ik mijn schaamte en trauma losliet, verdween dat gedrag. Ik werd zelfverzekerder en bewuster, en ik begon veranderingen in mijn psyche op te merken die uiteindelijk alarmbellen deden rinkelen. Mijn herstelreis had duistere kanten van mezelf blootgelegd waarvan ik niet wist dat ze bestonden.

Ik merkte dat ik, hoe wanhopig ik ook naar verbinding verlangde, ook wantrouwend was tegenover mensen. Ik merkte dat ik niet alleen een diepe behoefte had om geaccepteerd te worden, maar ook om begeerlijk te zijn. Dit had een grote invloed op mijn seksleven, en niet altijd ten goede. Ik merkte dat ik veel dissociëerde en dat ik gaten in mijn geheugen had. Dat mijn emoties veel chaotischer waren dan ik had gedacht. Ik was eigenlijk best impulsief. Het meest beangstigende was dat ik een mysterieuze figuur in mijn schaduw begon op te merken die naar macht en controle hunkerde.

Zelfkennis is bevrijdend, maar dit gaat vaak gepaard met het blootleggen van vreselijke waarheden. Waarheden waarvan ik soms wenste dat ik ze nooit had ontdekt, omdat ze mijn beeld van mezelf als een fundamenteel ‘goed mens’ op de kop zetten. De realiteit was veel complexer.

Dit kwam allemaal tot een hoogtepunt toen ik naar de clusterkaart van persoonlijkheidsstoornissen staarde:

De DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) deelt persoonlijkheidsstoornissen in drie groepen in, waarvan narcistische persoonlijkheidsstoornis er één is. Als je je verdiept in dit model, zie je dat elke stoornis bedoeld is om bepaalde behoeften te vervullen en iemand te beschermen tegen bepaalde vormen van schade.

In mijn boek ‘Een nieuw leven na de narcist’ beschrijf ik de clusterkaart in detail en ook hoe ze met elkaar in verband staan. Om het kort te houden, volgt hier een korte samenvatting van elk cluster, met een beschrijving van de kernbehoefte die verband houdt met de persoonlijkheidsstoornis, hoe die behoefte is verraden (kernwond) en hoe de persoonlijkheidsstoornis de daaruit voortvloeiende wond probeert te compenseren:

Paranoïde

• Kernbehoefte: Veiligheid.
• Kernwond: Geterroriseerd of verraden worden door een of meer mensen.
• Symptomen van de persoonlijkheidsstoornis: Altijd super alert zijn en wantrouwen hebben tegenover anderen.

Schizoïde

• Kernbehoefte: Veiligheid en verbondenheid.
• Kernwond: Gewelddadige breuk van het gevoel van veiligheid door extreem misbruik of maatschappelijke onrust.
• Symptomen van de persoonlijkheidsstoornis: Vlakke emoties om kwetsbaarheid te vermijden. Gevoelloosheid. Onverschilligheid tegenover mensen.

Borderline

• Kernbehoefte: Veerkracht, veiligheid en liefde.
• Kernwond: Grote verstoring of ontwrichting van het gezinsleven in de kindertijd (bijv. scheiding van de ouders of gebrek aan gezonde opvoeding)
• Symptomen van persoonlijkheidsstoornis: Emotionele ontregeling en vrees voor verlating in combinatie met vrees voor overspoeling. Een wanhopige behoefte aan een redderfiguur. Chronisch fantaseren om aan de realiteit te ontsnappen.

Histrionisch

• Kernbehoefte: Zichtbaarheid, begeerlijkheid.
• Kernwond: Je onzichtbaar en ongewenst voelen.
• Symptomen van persoonlijkheidsstoornis: Altijd in het middelpunt van de belangstelling willen staan.

Psychopaat

• Kernbehoefte: Controle hebben over je leven.
• Kernwond: Je langdurig niet in controle voelen (bijvoorbeeld door langdurig misbruik, onderdrukking, vernedering, enz.
• Symptomen van persoonlijkheidsstoornis: De behoefte om anderen te domineren en absolute macht te krijgen om in de toekomst geen controle te verliezen.

Perfectionist

• Kernbehoefte: Groei en competentie.
• Kernwond: Je incompetent en vastzittend voelen.
• Symptomen van persoonlijkheidsstoornis: De behoefte om alles perfect te doen en de onwil om risico’s te nemen.

Afhankelijk/vermijdend

• Kernbehoefte: Verbondenheid en liefde.
• Kernwond: Af en toe verbondenheid, emotionele verwaarlozing en verlating.
• Symptomen van persoonlijkheidsstoornis: Aanhankelijkheid (afhankelijk) of onverschilligheid (vermijdend). Vrees voor verlating. Angst in relaties en chronische aardigheid om verlating te voorkomen (afhankelijk), of afstandelijkheid en hyperonafhankelijkheid (vermijdend).

De bovenstaande lijst is super vereenvoudigd en mist veel details en nuances van elke persoonlijkheidsstoornis. Toch geeft het hopelijk een basisbeeld van het psychische landschap achter narcisme.

De vele gezichten van trauma

Narcissisme is in de kern bedoeld om het zelfbeeld van de narcist te beschermen door hem te helpen zich specialer en belangrijker te voelen en over te komen dan hij anders zou doen. Maar zoals we kunnen zien in de bovenstaande clusterkaart, kunnen kernwonden zich op veel manieren uiten, niet alleen in zelfbeeld en belangrijkheid.

Wat mensen vaak in de war brengt, is dat ze het gedrag van een narcist niet snappen. Als we misbruik alleen door de lens van narcistisch gedrag bekijken, proberen we eigenlijk de olifant te begrijpen door zijn staart te bestuderen. Om ons begrip te vergroten, moeten we dus onze blik verbreden en naar het geheel kijken.

Als je één ding uit dit artikel onthoudt, laat het dan dit zijn: Narcisten zijn niet altijd narcisten.

Afhankelijk van welke kernwond wordt getriggerd en welke behoefte ze op dat moment hebben, zal de ‘narcist’ overschakelen naar andere persoonlijkheidsstructuren. Dierbaren van narcisten vragen zich vaak af of de persoon met wie ze te maken hebben wel dezelfde persoon is van het ene uur op het andere. De clusterkaart kan ons helpen begrijpen waarom dit zo is.

We beginnen met te accepteren dat narcisten ‘schakelen’, en wanneer ze dat doen, schakelen ook hun onderliggende behoeften en motivaties. Een narcist in zijn standaardtoestand wil maar één ding: narcistische bevoorrading. Maar wanneer een narcist zich niet in controle voelt of vernederd, kan hij overschakelen naar zijn psychopaat en zich laten leiden door een verlangen naar controle, vergelding en dominantie. Sommige narcisten kunnen wraakzuchtig en berekenend zijn, wat naar boven komt wanneer ze overschakelen naar hun psychopaat, en weer verdwijnt wanneer de situatie is opgelost. Dit laat de doelpersoon gedesoriënteerd en verward achter.

Een narcist wordt vaak gedreven door zijn paranoïde, wat tot uiting komt in zijn gebrek aan vertrouwen in anderen en de starheid van zijn overtuigingen. Deze paranoia is vaak onzichtbaar wanneer het gevoel van grootsheid en controle van de narcist op zijn hoogtepunt is.

Wanneer een narcist zijn grip op mensen verliest, of zijn valse zelf op een gemene manier wordt uitgedaagd, kan zijn borderline zelf worden geactiveerd, wat leidt tot emotionele ontregeling en een vrees voor verlating die er anders niet zou zijn. Dit kan ons helpen begrijpen waarom narcisten het ene moment kalm en berekenend lijken, en het volgende moment wanhopig en emotioneel in de war.

Als een narcist zijn uiterlijk accentueert of alle ruimte opeist, kan hij op zoek zijn naar narcistische bevoorrading, maar zijn histrionische wond van zich ongewenst en onbemind voelen kan ook een rol spelen.

Narcisten kunnen vermijdend of afhankelijk zijn, afhankelijk van hoe verbonden en in controle ze zich voelen ten opzichte van anderen. Ze schommelen soms tussen vermijdend en aanhankelijk gedrag. De narcist is koud en afstandelijk, vooral als hij zich verstikt en overspoeld voelt.
Maar als de ander gekwetst raakt en zich terugtrekt, wordt de narcist weer angstig.

Narcisten zijn vaak perfectionisten. Ze integreren dit in hun narcistische valse zelf om narcistische bevoorrading te krijgen, of gebruiken perfectionisme zelfs als wapen om de ‘gebreken’ van hun doelpersoon aan te wijzen, waardoor de narcist zich nog grootser voelt. Dit kan dan overgaan in psychopathie, waarbij perfectionisme als wapen wordt gebruikt om controle te krijgen.

Wanneer deze eigenschappen op een unieke manier worden gecombineerd, zijn de mogelijkheden van de clusterkaart eindeloos.

Narcissisme 2.0

Het labelen van narcissisme is een ongelooflijk krachtig fenomeen geweest. Het is echter ook een beperkende kracht gebleken, die soms meer verwarring dan verlichting heeft veroorzaakt. Door het hele plaatje te omarmen, krijgen we de tools om ons begrip te ontwikkelen en onze zelfactualisatie te versnellen door verwarring en onwetendheid te verminderen.

Maar hoe kunnen we onze blik verbreden? We kunnen beginnen door iedereen die we van narcisme verdenken te zien als een mens met een uniek kern trauma dat uniek is voor die persoon. Een kern trauma kan bestaan uit meerdere kernwonden, die bij die persoon zijn ontstaan op basis van zijn of haar unieke ervaringen in de kindertijd.

Het kern trauma van iemand kan zich uiten via verschillende persoonlijkheidsstoornissen, die vaak wisselen afhankelijk van de trigger en de situatie. Iemand wiens standaard persoonlijkheidstoestand narcisme is, kan worden beschouwd als iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis, maar dat betekent niet dat hij zich altijd zo gedraagt.

Ten slotte moeten we ook begrijpen dat narcisme vaak zichtbaar is aan de oppervlakte van een getraumatiseerd individu, zelfs als hun kern niet narcisme is, maar eerder psychopathie of borderline. Dat wil zeggen dat ze een bepaalde kern hebben, met een narcistische overlay. Hun standaarddrijfveer is niet gebaseerd op narcistische bevoorrading. In plaats daarvan gebruikt deze getraumatiseerde persoon narcisme om andere behoeften te vervullen, zoals aandacht krijgen (de histrionische persoon), verlating vermijden (de borderline persoon) of dominantie en controle bereiken (de psychopaat, ook wel kwaadaardige narcist genoemd).

Een narcist is een luchtspiegeling, net als het concept narcisme. Hij lijkt het ene, dan weer het andere, en verandert voortdurend zonder duidelijke reden. Houd dat in gedachten wanneer je met een ‘narcist’ te maken hebt.