Hoe familie zondebokken 'narcisten' worden

Als je goed kijkt, kunnen sommige zondebokken narcisten lijken, maar niet zoals je zou verwachten en niet door hun eigen schuld. Het zijn reactieve narcisten, die proberen een beetje trots te redden binnen hun martelende familie.

Wie is de zondebok?

De wrok van narcisten verdwijnt nooit; ze onderdrukken die alleen maar. Ze hebben iemand nodig om hun ontkende woede op af te reageren: een ‘slecht’ kind in het gezin. De narcist ziet meestal het op één na oudste of meest kwetsbare kind als het probleemkind en maakt hem of haar tot doelpersoon van voortdurende afkeuring en misbruik.

Waar het gouden kind in een narcistische familie niets fout kan doen, kan de zondebok niets goed doen. De zondebok wordt altijd in een negatief daglicht gesteld, ongeacht de realiteit, keer op keer, dag in dag uit.

Andere kinderen in het gezin volgen onbewust dit voorbeeld en volgen de narcist door de zondebok te gebruiken als een kans om hun eigen onerkende wrok en schaamte te ontladen. De zondebok is meestal de eerste die zich gaat misdragen of symptomen van een psychische aandoening vertoont, vanwege de ondraaglijke last om de vuilnisbak te zijn voor de collectieve giftige emoties van zijn familie.

De reactie van de zondebok op misbruik

Als reactie op de voortdurende kleinering door hun familie kan de zondebok zichzelf ‘opblazen’ en grootsheid gebruiken om de verlammende schaamte die hij of zij met zich meedraagt van zich af te schudden. Ze kunnen opscheppen, terugslaan of gewoon proberen grenzen te stellen of hun leed onder woorden te brengen. De rest van de familie gaat hier op twee manieren mee om, afhankelijk van de situatie:

1. Aanvallen: Als de zondebok zichzelf opportunistisch opblaast en grootsheid gebruikt om gevoelens van minderwaardigheid en waardeloosheid te compenseren, zal de rest van de familie de zondebok belachelijk maken en aanvallen om hem ‘op zijn plaats te zetten’. Dit komt het meest voor aan de eettafel of in de woonkamer, wanneer iedereen met elkaar in gesprek is en de zondebok ‘durft’ voor zichzelf op te komen.
2. Provoceren: Als andere familieleden zich onzeker voelen of een teveel aan negatieve emoties hebben waar ze vanaf willen, prikken ze de zondebok opzettelijk in zijn of haar pijnlijke punten (die door de narcistische ouder zijn gecreëerd). Dit dwingt de zondebok om zijn of haar waarde te overdrijven om de schaamte van deze aanvallen af te weren.

De trieste realiteit van een narcistische familie

In een narcistische familie heeft iedereen wel een beetje narcistische trekjes, omdat niemand kan ontsnappen aan de hoge verwachtingen van de narcistische ouder. Net als griep verspreidt het zich na verloop van tijd naar alle leden van het gezin, omdat ze zo met elkaar verstrengeld zijn. Het belangrijkste verschil is hoe iedereen erop reageert.

Het verloren kind fantaseert stilletjes over zijn grootsheid, omdat niemand die in de echte wereld erkent. Het gouden kind leeft zijn narcisme uit in de ogen van de narcistische ouder. Het goddelijke kind (de jongste) geniet van zijn grootsheid door lief en schattig te zijn. De zondebok uit zijn grootsheid in korte, wanhopige uitbarstingen die nooit worden getolereerd. De zondebok wordt psychologisch gemarteld met schaamte en snakt altijd naar lucht (eigenwaarde).

Het familiedrama dat door de narcistische ouder wordt gecreëerd, kan niet worden genegeerd en zorgt ervoor dat de leden een ‘narcistische mentaliteit’ ontwikkelen, waarbij het leven draait om het proberen aan de ‘goede’ en ‘betere’ kant van de schaal te blijven.

Dualiteit, oftewel goed en slecht, wordt realiteit. Liefde, troost, zorg, ontwikkeling, empathie – niets van dat alles wordt geboden. De balans is alles, overschaduwt de hele familie-ervaring en verstikt elk gevoel van spirituele rust dat iemand zou kunnen ervaren. Naarmate de onderdrukking in het collectieve familiegeheugen toeneemt, is het de zondebok die de last voor iedereen draagt.

De moeilijke ontsnappingsstrategie van de zondebok

Hoe ontsnapt een zondebok aan deze ondraaglijke, eeuwige hel?

Niet gemakkelijk.

Maar het is mogelijk. Eerst moet de zondebok erkennen dat de schade diep in hem verweven is en zijn pogingen tot herstel zal verlammen.

De zondebok moet ook erkennen dat hij nooit redding zal vinden in zijn ouderlijk huis — hij moet naar een nieuw speelveld verhuizen. De zondebok moet het Sisyfuswerk van het zoeken naar goedkeuring van zijn narcistische familie loslaten.

De zondebok moet bovenal zijn grootsheid als copingmechanisme loslaten en in plaats daarvan geleidelijk zijn woede over de mishandeling erkennen.

Door de behoefte aan goedkeuring van hun familie en hun copingmechanismen los te laten, valt de zondebok in een put van pijn, angst en onzekerheid. Alleen in de wildernis van de wereld, verlamd door schaamte, woede en trauma, zal de zondebok geneigd zijn om in nieuwe groepen en situaties terecht te komen waar hun rol kan worden herhaald door dwangmatige herhaling. Ze moeten te allen tijde op hun hoede zijn voor dit onbewuste proces.

De zondebok moet moeizaam een nieuwe identiteit creëren en de moed hebben om zijn oude identiteit af te werpen. Niet langer de ‘waardeloze idioot’ zijn is natuurlijk mogelijk voor hen als ze deze realiteit kunnen creëren. Ze bereiken dit door hun overtuigingen over zichzelf in twijfel te trekken en nieuwe ervaringen op te doen die de leugens van hun familie tegenspreken.

De duisternis onder ogen zien

De schaduw van de zondebok zal zijn zwaarste last zijn. De positieve eigenschappen die zijn narcistische familie heeft afgewezen, zijn er nog steeds, ondergedompeld in giftige schaamte, trauma en wanhoop. Het zal super moeilijk zijn om hierin te duiken en deze terug te winnen.

Na verloop van tijd zal de zondebok leren dat zijn strengste criticus niet zijn narcistische ouder en familie was, maar hijzelf. Het blijft bij hem als een harde stem in zijn hoofd, die hem lastigvalt en alles wat hij doet aanvalt. Het onderzoeken en blootleggen ervan zal cruciaal zijn voor zijn herstel.

De zondebok heeft hulp nodig. Hun schaduw is veel groter dan die van anderen, en om door de diepten te navigeren hebben ze een reddingslijn naar de oppervlakte nodig, anders kan het hen verzwelgen. Een therapeut, een steungroep, zelfs een liefdevolle vriend kan dit in verschillende mate bieden en het touw een ‘duwtje’ geven om ervoor te zorgen dat de zondebok in orde is wanneer de diepten van hun schaduw hen overweldigen.

De krijger-zondebok

De zondebok is, in tegenstelling tot wat zijn familie denkt, een strijder met een monsterlijke wil. Hij heeft de hel doorstaan en is op de een of andere manier overeind gebleven. Zijn vasthoudendheid is ongeëvenaard en wanneer deze wordt weggeleid van de shitstorm van zijn familie, kan deze worden gekanaliseerd naar herstel met een diepgaand effect.

Ten slotte, en het allerbelangrijkste, moet de term ‘zondebok’ opgeschreven worden en aan de muur worden gehangen, zodat je er elke dag naar kunt kijken. Als iemand de weg naar herstel inslaat en de talloze dagen van hel en verwarring doorstaat, komt er een dag dat hij zich klaar voelt om die term los te laten en een nieuwe manier van zijn te omarmen waar geen termen nodig zijn. Ze zijn een mens, complex, vreselijk en geweldig tegelijk, met het potentieel om alles te worden. Wanneer dit besef doordringt, moet deze persoon dat stuk papier van de muur scheuren, het verfrommelen en in de prullenbak gooien. En nooit meer achterom kijken.