De tragedie van narcisme

In de Griekse mythologie was ‘Narcissus’ een man van uitzonderlijke schoonheid en arrogantie, die al zijn bewonderaars afwees, voordat hij verliefd werd op zijn spiegelbeeld in een meer en, in een poging ‘zichzelf’ te omhelzen, erin viel en verdronk.

Er zijn veel versies van dit verhaal, waarvan die van Ovidius, ‘Narcissus en Echo’, het populairst is. Ovidius beschreef Echo, een nimf die niet kon praten, behalve om de laatste woorden van iemand anders te herhalen. Op een dag zag Echo Narcissus jagen en werd verliefd op hem. Uiteindelijk raakte Narcissus geïrriteerd door het voortdurende herhalen van zijn woorden door Echo en zei hij dat ze weg moest gaan. Dit brak Echo’s hart en ze verwelkte.

De mythe van Narcissus is bijzonder relevant voor het huidige discours over narcisme. Ten eerste zien we iemand die bewondering van anderen accepteert, maar nooit hun liefde. Dit geeft de sadomasochistische benadering van relaties door narcisten weer, waarbij ze zichzelf en anderen bij elke gelegenheid saboteren, wat een harde les blijkt te zijn voor iedereen die van de narcist houdt.

Echo vertegenwoordigt de codependent die de narcist in de wildernis bewondert en zijn valse zelf gebruikt om op jacht te gaan naar narcistische bevoorrading. Echo spiegelt de grootsheid van de narcist terug naar hem, in de hoop op zijn beurt door de narcist te worden geliefd en geaccepteerd. Veel ‘Echo’s’ blijven gekwetst, getraumatiseerd en ‘verwelkt’ achter na hun beproeving met een narcist.

Nu narcisten ons publieke debat hebben overgenomen, is het verhaal van Narcissus niet alleen relevant, maar ook in ontwikkeling. Net als de Olympische Zeus wordt de narcist nu niet alleen als arrogant beschouwd, maar ook als almachtig en sluw. Vraag het aan willekeurig iemand online en ze zullen de narcist bestempelen als de vernietiger van werelden, de voorbode van lijden en de schurk van dromen.

Er is niets dat de narcist niet kan, er zijn geen grenzen aan zijn slechte manieren. Net als in de Griekse mythologie is Narcissus door zijn manipulatie, bedrog en misbruik zijn bescheiden afkomst ontgroeid en uitgegroeid tot een directe uitdager van Zeus. En daarmee heeft hij ook de fascinatie voor de Griekse tragedie nieuw leven ingeblazen in de vorm van de moderne psychologie.

De evolutie van Narcissus

Hoewel de oorspronkelijke mythe van Narcissus de kern van een narcist vrij goed weergeeft, vullen onze opkomende ‘mythen’ over narcisten uit de 21e eeuw de leemtes op.

In de afgelopen decennia is het zaadje van de mythe van Narcissus uit de geschiedenis tot bloei gekomen, terwijl moderne verhalen over hem zijn samengesmolten tot een verhaal dat zelfs Ovidius’ ‘Narcissus en Echo’ evenaart. Narcissus wijst zijn geliefden niet langer simpelweg af; hij overspoelt ze eerst met ‘love bombing’, voordat hij ze op wrede wijze afwaardeert en afdankt. De weerspiegeling van Narcissus bedriegt niet alleen Narcissus zelf, maar houdt ook anderen voor de gek door middel van gaslighting en projectieve identificatie. Narcissus gebruikt nu huidige en vroegere geliefden om jaloezie op te wekken, weeft een uitgebreide fantasiewereld op maat voor hun ‘Echo’ en martelt en beschaamt Echo op allerlei manieren.

Zelfs Echo krijgt vandaag de dag een make-over. Ze kwijnt niet langer weg en sterft niet meer, omdat ze haar zelfbeeld en authentieke stem heeft verloren. De Echo van deze nieuwe versie van de mythe reageert door een heldhaftige reis van zelfontdekking te ondernemen terwijl ze herstelt van het misbruik. Ze onttrekt haar liefde en emoties aan Narcissus om hem van zijn bron te beroven. Ze gaat ‘no contact’ waar nodig en zoekt contact met haar authentieke innerlijke stem. Moed en waarheid bevrijden Echo van haar tragische lot en verheffen haar tot een verheven status op de Olympus.

Helaas komt een happy end niet zo gemakkelijk. Wat we ook doen, narcisten zijn volhardende wezens. Ze veranderen van gedaante en zijn in staat om ons bewustzijn en onze scherpzinnigheid te omzeilen. Misschien zal de volgende fase van deze evoluerende mythe Narcissus niet als een enkelvoudig, kwaadaardig wezen onthullen, maar als een meerhoofdige draak of een glinsterende, steeds veranderende caleidoscoop waar we voor op onze hoede moeten blijven.

De ongrijpbare narcist

‘Proteus’ is een zeegod uit de Griekse mythologie, ook wel de god van de ‘ongrijpbare zeeverandering’ genoemd, die elke vorm kon aannemen. Proteus wist alles, zelfs de toekomst, maar deelde zijn gave met niemand – tenzij ze hem eerst gevangen namen. Om te ontsnappen aan degenen die hem wilden vangen, nam Proteus elke gewenste vorm aan, zoals een leeuw, een boom of een slang. Maar zodra hij gevangen was, veranderde Proteus weer in zijn echte vorm en vertelde hij alles aan zijn vanger.

De narcist die we kennen is een verslaafde, die een voorspelbaar script speelt om zijn narcistische bevoorrading veilig te stellen. Maar de narcist is ook een gedaanteverwisselaar, net als Proteus. Om zijn doelpersoon voor de gek te houden, neemt een narcist elke vorm aan die tot de verbeelding van de doelpersoon spreekt en hem of haar daarmee ontwapent. Alwetende wijze, charmante minnaar, genie, sekssymbool, autoriteit – de narcist kan alles zijn. Zolang de narcist de illusie in stand kan houden, ontloopt hij ontmaskering. Maar als je de narcist in het nauw drijft en zijn grootsheid aanvecht, komt de waarheid over wie hij is naar boven en zie je zijn ware gedaante – die van een humeurig kind vol woede en langdurig verdriet.

Maar de gedaanteverwisseling van de narcist wordt niet alleen gedreven door zijn valse persona. Het zit diep in zijn kern trauma en de daaruit voortvloeiende persoonlijkheidsstructuur. We weten nu dat een ‘kwaadaardige’ narcist een psychopaat wordt, die bewust op sadistische wijze intriges smeedt en manipuleert. Een narcist kan ‘verborgen’ zijn, zijn arrogantie en grootsheid verborgen achter een masker van vriendelijkheid of onbaatzuchtigheid. Een ‘schizoïde’ narcist brengt vaak veel tijd alleen door en zoekt slechts af en toe naar narcistische bevoorrading. Borderlines met een narcistisch uiterlijk zijn schapen in wolfskleren, die narcisten lijken te zijn, maar de kernkenmerken ervan missen. Dan is er nog de histrionische narcist, die geobsedeerd is door zijn uiterlijk en drama creëert om aandacht te trekken.

De cluster A-, B- en C-kaart van persoonlijkheidsstoornissen

Maar in plaats van ons verder weg te halen van de mythe van Narcissus, brengen deze ontwikkelingen die voortkomen uit de cluster A-, B- en C-kaart van persoonlijkheidsstoornissen ons weer terug bij het begin en onthullen ze een kosmologie van personages die lijken op de Griekse mythologie als geheel.

Het rijk van de goden betreden

Allereerst is het belangrijk om te onthouden dat het Griekse pantheon in feite een familie is, bestaande uit twaalf belangrijke goden. Deze familie woonde op de berg Olympus, wat hen een ‘verheven’ status gaf.

De ‘Twaalf Olympiërs’, zoals ze bekend staan, waren Zeus, Poseidon, Hera, Demeter, Aphrodite, Athena, Artemis, Apollo, Ares, Hephaestus, Hermes en Hestia of Dionysus. Elk van deze figuren had bijzondere gaven en sterke punten, maar ook disfuncties en zwakheden. Wat het Griekse pantheon zo fascinerend maakt, is hoe deze verschillende persoonlijkheden ‘voorbestemd’ waren om met elkaar in conflict te komen op basis van hun sterke punten en zwakke punten.

Het is makkelijk om het Griekse pantheon af te doen als fantasierijke verhalen, totdat je het bekijkt vanuit het perspectief van een kind dat tegen zijn familie opkijkt. Zijn de ouders, broers en zussen, ooms, tantes en neven en nichten van het kind niet ongelooflijk machtig en belangrijk in de ogen van het kind? Is dit ‘pantheon’ uit onze kindertijd niet een uiting van onze verbeelding, waarin we onze familieleden zien als ‘goden’ met bijzondere gaven en krachten?

Naarmate we ouder worden, begint dit magische denken natuurlijk te vervagen en zien we onze familieleden duidelijker in hun menselijkheid. Maar tot die tijd kunnen we net zo goed met Griekse goden omgaan. Als onze vader boos werd, voelde het waarschijnlijk alsof hij bliksemschichten uit de lucht sloeg, net als Zeus. Als onze moeder zich gekrenkt voelde door onze vader of door ons, voelde haar wraak misschien als de wraakzuchtige daden van Hera jegens goden en helden. Veel van Hera’s gedrag staat voor het corrupte matriarchaat van de narcistische moeder, die iedereen vergiftigt met haar slechte manieren.

De broers- en zussenstructuur van het Pantheon doet ook denken aan de narcistische familie. Zeus is natuurlijk het ‘gouden kind’ van Cronus en Rhea, terwijl Hades, de ‘zondebok’, van de Olympus werd verbannen en in de onderwereld moest blijven wonen. Poseidon, de god van de zee, is daarom het ‘verloren kind’ van de familie, achtergelaten om te dagdromen in de uitgestrekte wateren van zijn onbewuste verbeelding, waarvan de zee een symbool is.

De verleidelijke en mooie Aphrodite, die doet denken aan borderline, is net als Hades een fascinerende uitzondering. Ze heeft geen vader, want ze is geboren uit het bloed van Uranus nadat hij was gecastreerd en zijn geslachtsdelen in zee waren gegooid. Mensen met borderline hebben vaak een moeilijke relatie met hun afwezige of ontmande vaders.

Het fantastische karakter van het Griekse pantheon doet ons ook denken aan onze kindertijd door zijn wortels in de Griekse scheppingsmythe. Uit ‘Chaos’ kwamen Gaia en Uranus voort, die figuren van verre overgrootouders vertegenwoordigen.

In deze vormende fase van de Griekse mythologie zie je ook een vader die zijn kinderen opsluit, bang dat ze zijn macht zullen uitdagen, zoals we zien bij Uranus en later bij Cronos. In beide gevallen brak er een grote oorlog uit tussen vader en zoon, waarbij de vader beide keren werd verslagen, wat leidde tot de heerschappij van Zeus over de Olympus. De macht van Zeus was zo absoluut dat zijn stemming het weer bepaalde, net als bij een autoritaire ouder. Daarin vinden we de universele strijd van alle mensen in disfunctionele families, psychologisch gevangen door een tirannische ouder terwijl ze ‘vechten’ om zich los te maken en zich te individualiseren als een zelfactualiserende volwassene.

Als we ouder worden en het Pantheon achter ons laten, komen we in de ‘menselijke’ wereld. Dat wil zeggen, we worden sterfelijk. Toch blijven we in contact met de Olympus, omdat de disfunctionele patronen van ons gezin via ons trauma blijven doorwerken. Hoe meer psychische problemen er in een gezin zijn, hoe meer de leden zich vastklampen aan fantasie als een manier om ermee om te gaan. Mensen met persoonlijkheidsstoornissen kunnen worden beschouwd als ‘goden’, terwijl anderen ‘halfgoden’ zijn, die met één been in de realiteit en met het andere in de fantasie staan.

Een pantheon van pathologie

De Griekse goden vertegenwoordigen het beste en het slechtste in ons. Ze zijn de ideale archetypen van ons potentieel, maar ook de minder ideale archetypen van onze slechtste eigenschappen. Als we met elkaar omgaan via fantasie, dat wil zeggen via het pantheon, hebben mensen macht over ons die ze niet zouden hebben als we in de realiteit zouden leven. Als we ons losmaken van de realiteit en met elkaar omgaan via die fantasie, kunnen we versteld staan, betoverd en overweldigd worden, maar ook psychologisch kapot en zo gek worden dat we gek worden.

Hoe beter we naar Griekse verhalen kijken, hoe meer we zien dat dit allemaal niet nieuw is. De terugkerende tragedie van de moderne ‘persoonlijkheidsgestoorde’ persoon met een trauma uit zijn kindertijd doet sterk denken aan de Griekse mythologie. We hoeven alleen maar onze blik te verruimen tot buiten de oorspronkelijke mythe van Narcissus, en we ontdekken een drama dat zich in dezelfde vorm steeds weer tussen mensen herhaalt.

Co-dependentie zorgt voor een constante spanning tussen vermijdende, angstig gehechte en ongeorganiseerde vermijders. Perfectionisme als reactie op trauma leidt tot onhaalbare verwachtingen, harde oordelen en een ongebreidelde schaamte omdat je ‘niet goed genoeg’ bent. Trauma leidt ook tot hyperwaakzaamheid en paranoia, wat weer leidt tot extreme jaloezie in relaties, controlerend gedrag en zelfs geweld.

Psychopaten smeden plannen om geld, seks en dominantie te krijgen. Narcisten staan erom bekend dat ze liegen, bedriegen en de geest van hun doelpersonen breken, waardoor ze het leven uit hen zuigen. Borderlines en histrionische personen zijn verleidelijke, speelse figuren die aantrekkingskracht, jaloezie en waanzinnige daden en verraad oproepen. Zien we dat soort drama’s niet terug in de Griekse mythologie?

En toch zijn zulke verhalen, hoe boeiend en geruststellend ze ook kunnen zijn, slechts een afspiegeling van de wonderen en disfuncties van de mens. Wat ons echt fascineert, is niet alleen het wat, maar ook het waarom. Waarom heeft zulke waanzin invloed op de menselijke conditie en wat kunnen we eraan doen?

Onze nieuwe obsessie met tragedie

Wat de Griekse tragedies zo boeiend maakte, was niet alleen de manier waarop ze het menselijk lijden verkenden, maar ook hoe ze probeerden de reden achter het lijden te verklaren.

Het lijkt misschien alsof tegenslag stevig geworteld is in gebeurtenissen. Er gebeuren dingen, we lijden. En toch hebben wij mensen geleidelijk aan een realiteit ontdekt die onder het niveau van wereldse gebeurtenissen ligt. Door zelfonderzoek, observatie en het vertellen van verhalen hebben we krachten ontdekt die buiten onze controle liggen en die een mysterieus patroon lijken te volgen; fenomenen die plaatsvinden in het metafysische rijk buiten onze wereld.

Dit geldt vooral voor onze relaties. Op het eerste gezicht lijkt het alsof disfunctioneren het gevolg is van slechte beslissingen en egoïsme. Dit is meestal de mindset van narcistische families, die bepaalde familieleden tot zondebok maken en de schuld leggen bij hun ‘immoraliteit’ of ‘domheid’.

De Griekse tragedie probeerde de waarheid achter ons ongeluk te vatten door de goden om hulp te vragen. Maar de betekenis en symboliek van deze personages lijken verloren te zijn gegaan.

Helaas, de waarheid rust nooit.

We proberen nu onze fundamentele mythologie te herschrijven door middel van een moderne verkenning van persoonlijkheidsstoornissen. Geleidelijk aan komen we tot de ontmaskering van mensen met persoonlijkheidsstoornissen als manipulatoren van de verbeelding, die de ‘stervelingen’ in hun goddelijke spel lokken. Wie de misleidingen van de psychopaat durft te geloven, valt voor de charme van de narcist, of zich laat verleiden door de schoonheid van de borderline of de seksualiteit van de histrionische persoon, is gedoemd hetzelfde lot te ondergaan als de personages in de Griekse mythologie en tragedie.

Maar het lot blijft het lot. Wat je ook doet, je bent er altijd aan gebonden – tot op zekere hoogte.

Geboren worden in een familie uit een lagere klasse of een familie met intergenerationeel trauma is onvermijdelijk een handicap. Dat is de essentie van tragedie. Maar mensen staan er niet om bekend dat ze hun lot zomaar accepteren. Door de goden te trotseren en de heldenreis door de wildernis van ons ongeluk en trauma te durven maken, proberen we onszelf te verlossen door de demonen in onszelf te overwinnen en een betere toekomst tegemoet te gaan – net als de Griekse helden van weleer.

Daarom blijven we, zelfs nadat het heidense geloof gewelddadig werd onderdrukt door aanhangers van monotheïstische godsdiensten zoals de islam en het christendom, gefascineerd door de oude goden. We vinden ze opnieuw uit om ze aan te passen aan onze moderne tijd en kijken naar hen om ons te helpen de waanzin die ons leven beheerst te begrijpen.

De opkomst van het neopaganisme

De heropleving van tragedie door middel van psychologie stelt ons in staat te begrijpen waarom dingen gebeuren op een manier die het monotheïsme niet kan verklaren.

Heidense goden ontstonden aanvankelijk als een archaïsche manier om menselijk gedrag en psychologie te begrijpen. Maar naarmate ze complexer werden, raakten mensen verdwaald in het drama dat ontstond en raakten ze uiteindelijk nog meer in de war dan toen ze begonnen.

Het monotheïsme was de grote reset, de hamer die het pantheon verpletterde en de Olympus in stukken in zee deed tuimelen. Uit deze vernietiging ontstond de ultieme spirituele helderheid: een diepe en blijvende verbinding met de Ene God — de bron van alle dingen.

Wanneer de menselijke beschaving vervolgens haar hoogtepunt bereikt, verspreidt de heidense aanbidding zich en bereikt een hoogtepunt. We zien dit nu in de verering van beroemdheden die het Westen in zijn greep heeft. De talloze roddelbladen proberen de aantrekkingskracht van de oude goden te herscheppen, maar zonder de diepere betekenis ervan. De celebritycultuur voedt de ziel met lege calorieën en zorgt voor meer leegte en wanhoop dan wat dan ook. We zijn zo gefascineerd door beroemdheden omdat ze eruitzien als de goden en godinnen van weleer, omdat ze hun houding, gedrag en kleding nadoen. Nergens is dit duidelijker dan op het Met Gala in Manhattan.

Zoals altijd in de geschiedenis van de mensheid, maakt decadentie elk rijk kapot, voordat het instort. Vaak volgt er oorlog, terwijl de ‘Titanen’ of ‘Olympianen’ vechten om de macht in de chaos die ontstaat, waardoor de realiteit van de Ene, Ware God weer duidelijk wordt. Zodra een nieuwe beschaving of ‘orde’ is gevestigd, herhaalt het drama zich opnieuw, terwijl mensen strijden om de macht in hun families, gemeenschappen en tussen naties, wat lijkt op de intriges op de berg Olympus.

Deze cyclus herhaalt zich keer op keer, totdat de onvermijdelijke ineenstorting opnieuw komt als gevolg van machtsconcentratie en menselijke hoogmoed, wat weer een nieuwe ronde inluidt in de voortdurende spanning tussen heidense complexiteit en monotheïstische eenvoud, in onze eindeloze zoektocht naar de ultieme waarheid.