Een diepe duik in het valse zelf van de narcist

Het ‘valse zelf’ is een idee dat centraal staat in het gesprek over narcisme, maar dat zelden echt wordt onderzocht. In sommige opzichten is het net zo vaag en moeilijk te definiëren als het Ware Zelf.

Ik denk al jaren na over het valse zelf, zowel als idee als iets dat in mijzelf zou kunnen bestaan, wat vaak weerstand oproept. Deze innerlijke weerstand geeft een eerste aanwijzing over het valse zelf: het wil niet blootgelegd worden.

Wat verbergt het valse zelf dan?

Om te weten wat vals is, moet je onthullen wat waar is

Laten we beginnen met het ware zelf en het ego.

Het ware zelf is je innerlijke blauwdruk. Het is je universele en voorouderlijke potentieel, dat gedwongen wordt om bij te dragen aan het spel van de evolutie door zijn energie in de wereld tot uitdrukking te brengen. Het Ware Zelf bevat je emoties, je instincten, je aard, je drijfveren en je archetypes, zoals de krijger, de diplomaat, de wijze en de minnaar. Het Ware Zelf stelt je in staat om energie in de wereld uit te drukken in fascinerende vormen, van het vermogen om je kracht te laten gelden tot je vermogen om anderen te leiden en slimme oplossingen voor problemen te vinden. Maar het Ware Zelf heeft geen verstand en geen ogen. Daarvoor heeft het het ego nodig.

Het ego is je vertegenwoordiger in de wereld. Het analyseert, beoordeelt en neemt beslissingen die het in jouw belang acht. Het ego bepaalt welke acties je veilig houden, voeden en laten bloeien in het leven. Het verandert ook hoe je met anderen omgaat, door je persoonlijkheid aan te passen aan verschillende situaties om beter aan je behoeften te voldoen. Je kunt onderdanig en verzoenend zijn, in de hoop anderen te overtuigen je te steunen. Je kunt ook hard en agressief zijn, in de hoop samenwerking af te dwingen. Als je iemand als ‘inferieur’ of schadelijk voor je positie in de samenleving beschouwt, kun je minachtend en afstandelijk worden, in een poging om negatieve invloeden te vermijden.

Als het geïsoleerd is, lijkt het ego een koud en hebzuchtig instrument van manipulatie – en dat is precies wat het is. Het ego is een instrument van de geest dat zich heeft ontwikkeld als een machine om behoeften te bevredigen. Maar een wereld die wordt aangedreven door ‘machines’ leidt tot uitbuiting en ondergang. Mensen worden gemotiveerd door veel meer dan alleen hun basisbehoeften. Doel. Schoonheid. Betekenis. Liefde. Erbij horen. Verbondenheid. Vreugde in het bestaan. Dit zijn slechts enkele van de authentieke kwaliteiten die het ego overstijgen. Om op een manier te functioneren die goed is voor de mensheid, hebben we een gezond ego nodig dat zich verbindt met het Ware Zelf.

Harmonie binnenin en buiten

Een gezond ego streeft ernaar om onze innerlijke realiteit, d.w.z. de mysterieuze ontwerpen van ons Ware Zelf, nauwkeurig te lezen en deze in harmonie te brengen met de uiterlijke realiteit, d.w.z. wat de wereld van ons vraagt.

Het Ware Zelf is inderdaad een mysterieus metafysisch organisme, waarbij elke persoon schijnbaar met een unieke ‘aard’ wordt geboren. Het temperament van een persoon wordt sterk bepaald door zijn Ware Zelf, samen met waar hij zich toe aangetrokken voelt en wat bij hem resoneert. Sommige mensen zijn van nature strijders, die verlangen naar de uitdaging om de wereld te veroveren en vorm te geven volgens een hoger plan. Anderen zijn denkers en filosofen, die toegang hebben tot verborgen rijken en hun ontdekkingen delen ten behoeve van de mensheid. Sommigen zijn van nature agressief, anderen zijn genezers.

Als iemand een gereguleerd zenuwstelsel heeft, zich succesvol heeft afgestemd op zijn Ware Zelf en begrijpt hoe de werkelijkheid en de wereld werken, kan het Ware Zelf zich beter actualiseren. Zo iemand kent en accepteert zijn aard door en door. Gewapend met een gezond ego gaat hij onderhandelen over zijn plaats in de wereld.

Tenzij hij natuurlijk complexe trauma’s met zich meedraagt, in welk geval zijn traject er heel anders uitziet.

Het gekwetste ego

Het ontwikkelen van een ego dat in staat is om het Ware Zelf naar actualisatie te leiden, is een delicaat proces. Het vereist bekwaam en wijs ouderschap.

Een kind begint het leven in een onvervalste, authentieke staat, met een ontluikend ego dat dorst naar kennis. Naast het uitleggen aan het kind hoe de wereld werkt en hoe het zich daarin moet gedragen, versterkt de gezonde ouder het Ware Zelf van het kind op verschillende manieren.

Gezonde ouders nemen de tijd om hun kind echt te zien en te erkennen zoals het is – niet zoals zij zouden willen dat het is. Gezonde ouders tonen hun vreugde over de aanwezigheid van hun kind. Ze respecteren hun kind en creëren ruimte voor zijn emoties, waardoor het zijn innerlijke staat kan reguleren. Ze zorgen ervoor dat het kind zich gesteund voelt. De ouder vertelt de waarheid, komt beloftes na en zorgt ervoor dat het kind zich veilig voelt en nooit overweldigd wordt. Door zo gezond op te voeden, kan het kind zich goed ontwikkelen in de wereld.

Natuurlijk is niemand perfect. Sommige ouders doen dingen die het kind pijn doen en traumatiseren. Het leven kan chaotisch en destructief zijn. Oorlog, economische tegenspoed, tragedie, conflicten en andere tegenslagen kunnen op elk moment toeslaan. Sommige mensen worden gedwongen om ouder te worden voordat ze er klaar voor zijn. Dit alles leidt tot agressie, woede, bitterheid en destructief gedrag, wat een negatieve invloed heeft op hoe een ouder zijn of haar kind behandelt.

Een ouder kan walging uiten en afkeer hebben voor zijn of haar kind. Hij of zij kan de ware gevoelens, wensen en behoeften van het kind afwijzen en het kind dwingen om aan strenge verwachtingen te voldoen. Een ongezonde ouder kan zijn kind ritueel vernederen en minachten. Hij kan tegen het kind liegen of beloften zelden nakomen. Wanneer het kind zich ontregeld voelt, negeert en verwerpt de ongezonde ouder hem, waardoor hij overweldigd en alleen achterblijft met zijn innerlijke chaos. Verraad en angst teisteren vaak het kind van een ongezonde ouder.

Zo’n behandeling traumatiseert het kind en breekt hun ware zelf. Het zenuwstelsel van het kind raakt overprikkeld en hun lichaam spant zich als een rots om emoties niet te voelen. Het kind raakt los van hun innerlijke beleving en kan hun lichaam nauwelijks voelen, laat staan afstemmen op hun ware zelf. Als het gaat om de ontwikkeling van het ego, raakt het kind in de war en verward, niet in staat om iets te begrijpen – noch binnenin zichzelf, noch buiten zichzelf.

Paranoia krijgt vat op het getraumatiseerde kind. Het voelt zich nooit veilig en verwacht voortdurend het ergste. De wereld wordt een dystopische hel. Uiteindelijk verliest het kind het contact met zijn Ware Zelf en vervalt het in een gedissocieerde pseudo-realiteit. In plaats van een zinvol en doelgericht leven te leiden vanuit zijn Ware Zelf, wordt het getraumatiseerde kind gedwongen zijn authenticiteit volledig te omzeilen.

Geteisterd door complexe trauma’s ontwikkelt het kind kernwonden die worden veroorzaakt door de bovengenoemde vormen van vernedering, verraad, misbruik en verwaarlozing. Als een kernwond eenmaal is ontstaan, blijft deze bestaan, doet pijn en zoekt naar een oplossing die niet bestaat.

Maar het leven moet doorgaan. Ondertussen blijven de kernwonden van het kind onderdrukt door ontkenning, spierspanning en dissociatie. Om te overleven in een vijandige omgeving en een onhoudbare situatie op te lossen, creëert het kind uit het niets een ‘nieuw zelf’. Dit nieuwe zelf is een product van het primitieve ego van het kind. Het doel ervan is om de pijn van het kind te verdoven, in zijn verwaarloosde behoeften te voorzien en zijn gefragmenteerde zelf weer heel te maken. Het valse zelf heeft echter bijna geen besef van de innerlijke realiteit van het kind. Het bekijkt de buitenwereld juist heel scherp door een paranoïde bril, op zoek naar manieren om de werkelijkheid te manipuleren, in de hoop een schijn van normaliteit te creëren.

In plaats van echte behoeften te vervullen, wil het valse zelf zijn kernwonden verzachten — bodemloze putten van wanhopig verlangen die zijn ontstaan door chronisch misbruik. Bovenal is het valse zelf een instrument voor gerechtigheid, dat de rekening wil vereffenen en wil compenseren wat het getraumatiseerde kind nu ‘tekortkomt’.

De vele gezichten van het valse zelf

Omdat een narcist volledig is afgesneden van zijn ware zelf, voelt hij zich van binnen dood. Als kind werd hij ontmenselijkt en genegeerd, en nooit erkend voor wie hij werkelijk was. Als gevolg daarvan creëerde het kind een vals zelf dat bedoeld was om energie uit anderen te halen (narcistische bevoorrading) en dat specialer en superieur moest zijn aan anderen (grootsheid).

Dit is natuurlijk algemeen bekend. Grootsheid en verslaving aan narcistische bevoorrading zijn de twee pijlers van het narcistische valse zelf. Een gevoel van levendigheid en gezien worden zijn echter slechts twee van de vele authentieke behoeften die een mens heeft. Om het valse zelf beter te begrijpen, moeten we alle mogelijke kernwonden en de daaruit voortvloeiende compensatiestrategieën in overweging nemen.

Met behulp van de persoonlijkheidsstoornis-kaarten van cluster A en B kunnen we de vele vormen die een vals zelf kan aannemen illustreren:

• Histrionisch: Omdat ze zich ongewenst voelen, willen histrionische mensen altijd door iedereen gewild zijn en gedragen ze zich verleidelijk en seksueel om aandacht te krijgen.
• Psychopaat: Omdat ze zich chronisch vernederd en niet gerespecteerd voelen, willen psychopaten controle terugkrijgen en een goddelijke status bereiken. Ze doen dit door mensen te manipuleren en te straffen tot ze zich onderwerpen, ongeacht de kosten.
• Borderline: Zonder steun verdrinken borderline-personen in een zee van emotionele ontregeling en spelen ze de onschuldige die hulp nodig heeft, op zoek naar een redder of redder in nood die als hun emotionele rots in de branding en ‘speciale vriend’ kan fungeren.
• Paranoïde: Na voortdurend te zijn verraden en voorgelogen, blijven paranoïde personen hyperalert, vertrouwen ze de wereld nooit en speuren ze naar bedreigingen in de hoop zich veilig te voelen.
• Schizoïde: De schizoïde is het resultaat van geterroriseerd en overweldigd zijn. Wanneer de negatieve emoties van het kind hen zo destabiliseren dat ze uit elkaar vallen, ‘checken’ ze uit en stoppen ze met zich mentaal met de wereld bezig te houden. De schizoïde ziet de wereld uiteindelijk door een ‘psychologisch venster’. Het is een ‘struisvogel in het zand’-vorm van zich veilig voelen.

Het gekaapte ego

In de kern is het valse zelf een laatste poging om een gebroken Ware Zelf te versterken. Door het ego te kapen en in zijn plaats te staan, houdt het valse zelf de wereld voor de gek om zijn onheilige en onverzadigbare behoeften te vervullen. Het valse zelf is losgekoppeld van de realiteit terwijl het een masker van normaliteit opzet. Vaak is het de enige bescherming die iemand ervan weerhoudt om in waanzin en zelfvernietiging te vervallen.

Als iemand zich chronisch onbemind voelt, zal hij misschien nooit op zoek gaan naar liefde en verbondenheid. Een lawine van verraad en vernedering kan je doen verdrinken in een zielvernietigende schaamte. Emotionele ontregeling vertroebelt je geest en stort je in psychologische duizeligheid en waanzin. Geen controle hebben over je gevoel van veiligheid is onacceptabel, laat staan doodsbang. Als je zenuwstelsel al in het rood staat, is het onvermogen om ‘uit te checken’ ook een doodvonnis. Het valse zelf is de meest ruwe vorm van overleven in deze onhoudbare situaties.

Daarom moeten we het valse zelf niet alleen met narcisten associëren, maar het zien als een veel complexer geheel met even complexe mogelijkheden. De verwarring tussen het valse zelf en het Ware Zelf is hetzelfde als de vraag wat echt is en wat niet – vaak is de grens vaag.

Zie het Ware Zelf als een geavanceerde vorm van een bloeiende plant. Wanneer het gebroken en getraumatiseerd is, wordt het natuurlijke bloeiproces van het Ware Zelf verstoord. De bladeren en wortels worden verpletterd en verspreid. Stel je voor dat deze bloem toch probeert te bloeien, omdat ze zo’n lot niet accepteert. Het resultaat is een wirwar van bladeren, wortels, stengels en bloemen die ver afwijkt van een ‘normaal’ exemplaar.

Dit is wat het betekent om een vals zelf te hebben. De getraumatiseerde persoon, of hij nu narcistisch, histrionisch, psychopaat, borderline, schizoïde, paranoïde of een combinatie van alles is, is een gebroken bloem die toch durft te bloeien – vaak in weerwil van de realiteit. Zo iemand neemt snelkoppelingen naar ‘normaliteit’ en laat een spoor van manipulatie, verwarring en pijn achter.

Het belangrijkste verschil met de plantenanalogie is echter dat het valse zelf vaak volledig gevormd en ‘normaal’ lijkt. Het bereikt dit wonder door middel van fantasie. Als je iemand met een vals zelf ontmoet, krijg je het gevoel dat er iets niet klopt. Veel mensen zien de tegenstrijdigheden en lopen weg. Anderen worden verleid tot het denkbeeldige ‘rijk’ van het valse zelf en raken in de ban van de fantasie.

Hoe beter je iemand leert kennen, hoe meer het valse zelf zich laat zien. Langzaam maar zeker krijg je meer aanwijzingen over hoe zo iemand de realiteit in elk aspect van zijn leven ontkent. Dit geldt voor alle vormen van vals zelf. Hoewel de behoeften, wonden en manipulaties per type verschillen, hebben ze allemaal hun oorsprong in trauma’s. En omdat je in zo’n vervorming van de werkelijkheid bent gelokt, blijf je van binnen verward en verward achter, en heb je vele maanden nodig om je takken weer recht te buigen en je bloemen weer in hun oorspronkelijke staat te laten bloeien.