Sterfelijke goden

Glorie, gebouwd op egoïstische principes, is schaamte en schuld.

- William Cowper

De ouderlijke emotie

De mensheid groeit en verbetert altijd. We worden steeds innovatiever en zelfbewuster. Olympische wereldrecords worden steeds weer verbroken. Technologie en gezondheidszorg hebben onze levenskwaliteit enorm verbeterd. Muziek en kunst ontwikkelen zich op spannende en mooie manieren. We ontdekken steeds meer over de geest en over ons universum. Therapeutische methoden blijven komen en verbeteren.

In ieder van ons zit een kracht die zich wil uitbreiden en ontwikkelen. Deze kracht geeft ons grootse beelden van onszelf, groter en beter dan we nu zijn. Dat is geen toeval; het leven heeft een agenda. Het wil evolueren. Daarom zijn we geboren met een soort grandeur. Dit is een innerlijk gevoel van bijzonderheid waar we uit kunnen putten en dat ons kan stimuleren om te creëren en meer te worden dan we zijn. Grandeur is heel persoonlijk en spiritueel. Het vertelt ons dat we alles kunnen. Het is een opwaartse, naar buiten gerichte en oneindige kracht. Het is onze aangeboren creativiteit en verbinding met het goddelijke.

Hieraan gerelateerd is grootsheid. Grootsheid is de grandeur van de ene persoon in vergelijking met die van een ander. Het is gebaseerd op ego. Het zorgt ervoor dat we groter en beter willen zijn dan anderen. Het zet ons tegen elkaar op. Iedereen die ooit een eerste prijs heeft gewonnen of iets gratis heeft gekregen terwijl iedereen anders moest betalen, weet hoe bevredigend grootsheid voelt. Het is boven de massa uitstijgen en boven de gebruikelijke norm uitstijgen. Het gaat om meer bereiken en meer zijn dan anderen.

Het leven wil ook dat we samenleven. Als grootsheid niet in toom wordt gehouden, kan het lelijk worden. Als we allemaal blindelings onze grootsheidsinstincten volgen, kunnen we onszelf en elkaar vernietigen in een poging om de top te bereiken. Mannen als Adolf Hitler en Pablo Escobar hadden een ongecontroleerde grootsheid. De ene wilde de wereld veroveren, de andere wilde niets minder dan onbeperkte macht en geld. Voor hen werd massamoord ‘collaterale schade’. Het leven kan zo’n flagrante ontkenning van menselijkheid niet verdragen; het heeft balans nodig. Gelukkig is er voor de meesten van ons een tegenkracht die onze grootsheid in toom houdt: schaamte.

Schaamte is een onaangename emotie. In milde vorm voelt het als een lichte pijn op de borst en een verlies van kracht en energie. In extreme vorm devalueert het je fysiek – je hoofd zakt naar je schouders, je schouders hangen naar beneden en je lichaam zakt in elkaar. Emotioneel word je verlamd – je hoofd voelt wazig en traag, je twijfelt aan jezelf, je verliest moed, je houdt je gevoelens en mening voor je. Het is een emotie die je mentale capaciteit vermindert – je komst vast te zitten en kunt niet nadenken of ideeën bedenken. Het sluit je tijdelijk af van de wereld – je voelt je blootgesteld en hebt een wanhopige behoefte om je voor anderen te verbergen. Het creëert een donkere, introspectieve, afgesloten ruimte in je psyche waar niets anders binnen kan komen. Het confronteert je met jezelf, waar je al je gebreken en smetten van dichtbij kunt zien. Het maakt je pijnlijk bewust van het feit dat je beperkt bent en niet zo goddelijk als je je soms voelt. Het is de ouder die ‘nee’ tegen je zegt en ‘ga naar je kamer’.

De normaliserende kracht van schaamte

Deze ‘psychologische time-out’ bestaat om drie belangrijke redenen:

1. Om je eraan te herinneren dat je, hoewel je in staat bent tot grootsheid, een mens bent in een menselijk lichaam, die leeft in een menselijke wereld. Je invloed en mogelijkheden zijn beperkt, en je omgeving kan je maar tot op zekere hoogte accommoderen.
2. Om je de tijd en ruimte te geven voor zelfreflectie en om indien nodig aanpassingen te maken.
3. Om de sociale hiërarchie in evenwicht te houden. Wanneer één persoon in een groep meer macht en grootsheid vertoont dan de anderen, zal schaamte de grootsheid van de anderen verminderen om het evenwicht te herstellen. Omgekeerd, als iemand zijn macht en grootsheid laat zien en wordt afgewezen door een ander lid dat zich bedreigd voelt, zal schaamte ontstaan om dit te compenseren. Deze evenwichtsoefening is bedoeld om conformiteit en eenheid te bevorderen en ervoor te zorgen dat de boot niet te veel gaat schommelen.

Schaamte werkt eigenlijk op twee manieren:

• Persoonlijk: Je voelt je persoonlijk beschaamd als je een bepaald beeld van jezelf hebt, maar dat niet kunt waarmaken. Bijvoorbeeld als je je droomvakantie niet kunt betalen of als je liever langer (of korter) zou zijn.
• Sociaal: Je voelt je beschaamd door de mensen om je heen, bijvoorbeeld als je te hard praat en een geliefde je afkeurend aankijkt, of als iemand anders meer geld heeft dan jij.

Als je hoge doelen voor jezelf stelt en die niet haalt, herinnert schaamte je eraan dat je er nog niet bent en dat je moet verbeteren. Als je omgeving je behoeften, wensen en uitingen niet tolereert, komt schaamte om de hoek kijken om je te waarschuwen dat wat je doet en wie je op dat moment bent, een bedreiging vormt voor degenen die je belangrijk vindt.

Pas je aan, gedraag je netjes. Voldoe aan de verwachtingen, doe het goed

Het is duidelijk dat schaamte niet alleen gaat over te groot zijn voor je broek. Het gaat over voldoen aan de normen die zijn gesteld door de mensen in je leven en de samenleving als geheel. Stel je een kind voor dat met zijn familie aan tafel zit, waar iedereen chocolade eet, maar het te horen krijgt dat het pas mag als het ouder is. Iedereen geniet van de heerlijke chocolade, proeft elke hap en deelt zijn mening over wat hij het lekkerst vindt. Stel je nu voor dat het kind daar zit, dit observeert, wanhopig mee wil doen, maar streng door vader of moeder wordt verteld dat dat niet kan. Het kind zal zich niet alleen geremd voelen, maar ook minderwaardig. Schaamte zal over hen heen spoelen. Het kind zal de harde realiteit voelen van willen, maar tekortschieten. Ze zullen de pijn voelen van niet voldoen aan de mensen die het belangrijk vindt. Dit is een zeer pijnlijke ervaring.

Figuur 1: Schaamte ontstaat wanneer je grenzen kleiner zijn dan die van een ander.

Figuur 2: Je ervaart ook schaamte wanneer de uitdrukking van je grandeur niet wordt geaccepteerd door een ander.

Iedereen kan zich momenten herinneren waarop ze zagen dat anderen het beter hadden en zich daardoor minderwaardig gingen voelen. Er werd een norm gesteld die ze belangrijk vonden en waaraan ze wilden voldoen. Je wilt bijvoorbeeld afvallen. Op een dag vertelt een vriend met veel enthousiasme hoe hij de afgelopen maand 6 kilo is afgevallen. Je gaat meteen bij jezelf na hoe ver je bent met afvallen. Je realiteit wordt kleiner en je begint na te denken over wat je kunt doen om hetzelfde te bereiken. Je zegt iets als: ‘Ja, ik ga binnenkort naar de sportschool. Mijn doel is om aan het eind van het jaar tien kilo af te vallen’. Je schaamte komt naar boven.

Hoe meer je ernaar kijkt, hoe meer je ziet hoe schaamte de samenleving bij elkaar houdt. Afhankelijk van de situatie zal het je ofwel klein maken of je stimuleren om te groeien en jezelf te verbeteren. Het wil niet dat iedereen rondloopt met het idee dat hij of zij koninklijk is, maar ook niet dat mensen te ver achterop raken. Het wil dat de kudde evenwicht en harmonie bereikt, zich aan de regels houdt en voldoet aan de normen die door anderen zijn gesteld. Het wil dat we doen wat de meerderheid doet; handelen, voelen en ons gedragen als andere mensen.

Schaamte activeert op talloze manieren. Bijvoorbeeld:

Terecht of niet, schaamte wil dat we ons aanpassen. Het vertelt ons dat we niet voldoen en dat we ons moeten verbeteren/aanpassen om erbij te horen. Het zegt dat we te ver zijn gegaan en dat we ons moeten inhouden. Het vertelt ons dat er een beperkte hoeveelheid macht is in onze groep en dat als we harder pushen, we het evenwicht in gevaar brengen. Het zegt ons dat we ruimte moeten maken voor anderen. Het leert ons dat we geen goden zijn en dat we in een samenleving leven. Het is niet alleen bedoeld om onze grootsheid in toom te houden, maar ook om ons verenigd te houden. Als onze behoeften, wensen en uitingen ons te veel bedreigen of ons te veel van de groep scheiden, dan komt onze plaats in de groep in gevaar. We zijn geprogrammeerd om te geloven dat we alleen in harmonie kunnen zijn als iedereen op gelijke voet staat.

Het schaamte/grootsheidscontinuüm

Een ding dat zowel schaamte als grootsheid gemeen hebben, is dat ze beide iemand of iets nodig hebben om zich aan te meten. Alleen zijn zal waarschijnlijk geen schaamte oproepen, totdat je jezelf vergelijkt met een groep mensen die samen plezier hebben. Op een podium staan heeft geen effect, tenzij je een juichende menigte hebt die je aanbidt. Deze overeenkomst tussen grootsheid en schaamte kan het best worden weergegeven in een continuüm, zoals hieronder weergegeven:

Figuur 3: Het schaamte/grootsheidscontinuüm. Te veel schaamte beperkt iemands levenskracht ernstig en zorgt ervoor dat hij zich minder dan menselijk voelt, terwijl te veel grootsheid iemand het gevoel geeft meer dan menselijk te zijn en de levenskracht van andere mensen ernstig beperkt.

Als alle mensen in een groep als gelijkwaardig worden gezien, bevinden ze zich in het midden van het continuüm en voelen ze zich volkomen menselijk. Als we bedenken dat elke sociale hiërarchie evenwicht vereist, geldt dat hoe meer grootsheid iemand vertoont, hoe meer schaamte andere mensen moeten ervaren om dit te compenseren. Als grootsheid uit de hand loopt, worden andere mensen te ver naar links op het continuüm geduwd. Hoe verder iemand naar links wordt geduwd, hoe minderwaardiger en onwaardiger hij zich voelt. Als iemand te ver naar rechts op het continuüm afdrijft, verliest hij het contact met zijn menselijkheid en wordt hij meer geïnteresseerd in zijn eigen welzijn dan in dat van anderen. Hij voelt zich meer dan menselijk. Het midden van het continuüm is een maatstaf voor gezonde schaamte, waarbij iemand zowel verbonden blijft met zijn grandeur als met zijn menselijkheid.

In elke relatie geldt: hoe verder iemand naar rechts op het continuüm afdrijft, hoe verder de ander naar links wordt gedwongen. Door de indruk te wekken dat je meer hebt of meer bent, dwing je de ander om zijn schaamte te ervaren, terwijl wanneer twee mensen op gelijke voet staan, ze beiden in het midden van het continuüm zitten en schaamte effectief wordt opgeheven.

De wet van grootsheid

Grandeur is een sterke en creatieve kracht. Deze overweldigende drang in ons allemaal om ‘meer te zijn’ is weliswaar bedwelmend, maar kan tot problemen leiden wanneer het grootheidswaanzin wordt. Zoals blijkt uit het schaamte/grootsheidscontinuüm, kan iemand ons in elke norm die we belangrijk vinden, zoals aantrekkelijkheid of sociale status, ervan overtuigen dat hij boven ons staat. Mensen met een hoge status kunnen de lat hoog leggen en onze schaamtegevoelens oproepen. Laten we dit fenomeen de wet van grootsheid noemen.

De wet van grootsheid is de op schaamte gebaseerde reactie van iemand die iemand ontmoet die hij als hoger in status beschouwt.

Deze wet dicteert dat we op vijf verschillende manieren kunnen reageren:

• Onze lage status accepteren: We blijven achter met ons gevoel van schaamte en maken ons klein zodat het evenwicht op het continuüm wordt hersteld. Dit houdt in dat we geen golven maken en geen pogingen doen om ons te verbeteren.
• Proberen aan de hogere norm te voldoen: In dit geval werkt schaamte als een stimulans voor groei en verbetering. Denk bijvoorbeeld aan de mannen en vrouwen in de sportschool of bij de schoonheidsspecialist, aangemoedigd door de schaamteloze schoonheids- en gezondheidsindustrie, die een norm stelt voor het perfecte uiterlijk.
• Identificeren: Sommige mensen kiezen ervoor zich te identificeren met een beroemdheid of sportheld. Door hun elke beweging te volgen en zich psychologisch met de beroemdheid te ‘versmelten’, wordt iemand in feite de persoon met de hoge status. Op die manier kunnen ze hun schaamte om ‘gewoon’ te zijn volledig omzeilen. In hun hoofd staan ze op hetzelfde niveau als de ster. Ze behoren tot hetzelfde team als de persoon met de hoge status en kunnen zo hun grootsheid uitleven in plaats van in schaamte te blijven hangen.
• Des-identificeren: Een norm als onbelangrijk beschouwen, zal het effect tenietdoen. Veel mensen zijn niet jaloers op beroemdheden en kanaliseren hun grandeur in plaats daarvan; in bijvoorbeeld hun eigen kunst. Het gewichtsverlies van iemand zegt je niets als je niet bezig bent met je eigen gewicht.
• Aanvallen: Schaamte omzetten in woede is een poging om macht terug te winnen. Denk maar aan de snedige opmerkingen en beledigingen in de commentaarsecties op sociale media. Dit is een poging om de ‘ster’ neer te halen om het gevoel van schaamte - het gevoel dat je niet aan de norm voldoet - te compenseren.

Schaamte is de reden waarom we zo sterk worden beïnvloed door beroemdheden en andere sociale figuren met een hoge status. Beroemdheden torenen letterlijk boven ons uit op billboards en filmschermen. Voor veel mensen zijn beroemdheden moeilijk te negeren, omdat ze in alle media worden besproken. Ze worden op zo’n manier in de markt gezet dat ze de illusie wekken dat ze meer hebben, meer weten en meer zijn. In onze sociale hiërarchie staan ze zogenaamd aan de top.

De wet van grootsheid en het schaamte/grootsheidscontinuüm zijn echter niet alleen voor beroemdheden. Ze kunnen ook gelden voor onze vrienden en familie die we als hoger zien dan onszelf, bijvoorbeeld omdat we denken dat ze meer bezittingen, vaardigheden, wijsheid of kracht hebben. Ze kunnen in elke relatie voorkomen, romantisch of anders, en zeker in de relatie tussen ouders en kinderen.

De verkeerd begrepen emotie

Hoe vreselijk het ook kan voelen, schaamte is er niet om ons te kwetsen. Het geeft ons feedback en herinnert ons er niet alleen aan wanneer we te ver gaan, maar ook wanneer we nog niet helemaal zijn waar we willen zijn. Het dient een nobel doel. Als je je grenzen kent, kun je functioneren binnen een beter beheersbare structuur. Voordat je bijvoorbeeld een muziekinstrument kunt bespelen, moet je eerst de akkoorden en de theorie leren, gevolgd door honderden uren oefenen en veel vallen en opstaan. Je moet je grenzen onder ogen zien en er steeds weer aan herinnerd worden totdat je je doel bereikt. Als iemand anders je ergens in overtreft, zal je schaamte je inspireren om te groeien en aan de nieuwe norm te voldoen. Het voorkomt dat je zelfgenoegzaam wordt. In deze context is schaamte een nuttig hulpmiddel.

Schaamte is alleen schadelijk als het onherstelbaar is. Niet voldoen maar wel de kans krijgen om te verbeteren of te veranderen is levensbevestigend, in een eindeloze vicieuze cirkel terechtkomen waarin je nooit goed genoeg bent, is levensvernietigend. Het gevoel dat je nooit zult voldoen, brengt grote wanhoop met zich mee. De hoop dat we wel zullen voldoen, is wat ons in het leven aanzet tot groei. Dat is de bedoeling van het leven; net als twee rugbyteams moet onze grandeur onze schaamte overwinnen en de druk op de buik houden, steeds meer terrein winnen, totdat het doel is bereikt - of totdat we onze beperkingen accepteren en er vrede mee hebben.

Ook voelt het geweldig om gelijkwaardig en één te zijn met anderen in je sociale kring. Het is de essentie van het mens-zijn. Door onze schaamte te omarmen, kunnen we leven in een staat van gelijkheid en menselijkheid. We zijn psychologisch goddelijk en fysiek sterfelijk. We zijn sterfelijke goden. We zitten allemaal in hetzelfde schuitje. En we kunnen ons hier alleen bewust van zijn door onze schaamte.

Wanneer schaamte giftig wordt

Schaamte heeft een donkere kant. Het ontstaat niet altijd om een goede reden. Het kan aan je worden opgelegd door degenen die er geen capaciteit voor hebben. Het kan ook worden verzonnen door mensen die hun eigen gevoel van grootsheid willen versterken. Het maakt echt niet uit wat de norm is, zolang je erin gelooft, word je erdoor beïnvloed. Hetzelfde geldt andersom. Als je neerkijkt op de zwakheden van je vrienden, kun je een gevoel van grootsheid krijgen. Dit kan dodelijk zijn. Als iemand een scenario creëert waarin je gelooft dat je minder bent dan zij en je klein maakt, activeren ze je schaamte. Je duikt onbewust in je donkere, geïsoleerde, psychologische vagevuur, in de overtuiging dat je de balans moet opmaken en jezelf moet verbeteren. Je zakt onder het niveau van de menselijkheid en begint je minder dan menselijk te voelen - je voelt je minderwaardig. Als ze je genoeg beschamen en dit voortdurend versterken in de relatie, blijf je daar hangen. Het wordt een deel van je kernidentiteit. Het resultaat is giftige schaamte. Je zult jezelf klein maken om erbij te horen. Je zult je blik verlagen, zachter praten, jezelf minder uiten en meer aan jezelf twijfelen. Je zult meer meegaand en verzoenend worden. Jullie respectievelijke posities aan tegenovergestelde uiteinden van het continuüm zullen verstevigd worden en er zal een oneerlijke machtsbalans ontstaan.

Dit is precies waar de narcist op rekent.